Het is van cruciaal belang voor de werkzaamheid van de interventie dat moeders zich volledig geaccepteerd voelen. Dan lukt het hen beter te bespreken hoe zij zichzelf, hun kind en de band met het kind ervaren. Eventuele ambivalente gevoelens, twijfels, hoop en zorgen zijn ook beter bespreekbaar. Het is niet altijd makkelijk om als hulpverlener gevoelens van ambivalentie of zelfs haat richting een kind te verdragen. Het is niet ongebruikelijk dat deze moeders uiten dat ze wensen dat het kind niet geboren was. In het belang van moeder én kind is het echter belangrijk dat moeder deze gevoelens kan uiten zodat deze onderdeel van het therapeutisch gesprek kunnen zijn.

Tegelijkertijd heeft de hulpverlener de taak om naast de problematiek ook aandacht voor de veerkracht te behouden. Het ouderschap kan bij moeders ook juist de veerkracht versterken (1). Het is dè uitdaging voor de hulpverlener balans te vinden tussen de impact van het trauma, de kracht en hoop van de moeder, en de vitaliteit en hechtingsbehoeften van het kind. Het is belangrijk dat er voldoende aandacht is voor de aanwezige positieve inzet van moeder en het versterken hiervan. Het ondersteunen van de moeder als verantwoordelijke in de relatie met haar kind, in plaats van haar uitsluitend te zien als slachtoffer van seksueel geweld, helpt bij het richten van de focus op de eventueel aanwezige ouder-kind relatieproblemen (2, 3).

Een essentieel onderdeel van de behandeling is te verkennen hoe moeder haar ouderschap beleeft en hoe ze haar kind en hun relatie ervaart. Soms is het kind voor de moeder een trigger voor herbelevingen, door een geluid, een fysieke gelijkenis, of een gebaar. Het zien van de dader in het kind, kan leiden tot afkeer of afwijzing van het kind, het vermijden van het affectieve en lichamelijke contact of kan zelfs vijandige reacties oproepen. Voor andere moeders heeft het kind een andere betekenis: ‘weer familie hebben’. Dit geldt in het bijzonder voor geïsoleerde moeders en voor moeders die hun familie hebben verloren, bijvoorbeeld door oorlog, vlucht of migratie. Als een geïsoleerde moeder het kind ziet als het enige wat ze nog heeft dan is het mogelijk dat dit leidt tot een symbiotische relatie of rol-omkering. De verwachting ontstaat dat het kind in de behoefte van moeder voorziet in plaats van andersom. Het is goed om hier alert op te zijn.

Wanneer moeders zich door hun traumatische ervaringen zien als een onwaardige vrouw, en daardoor dus ook als een onwaardige moeder, kan dit belemmerend zijn in het contact met haar kind. Aandacht hebben voor hoe moeder zichzelf als ouder beleeft, helpt haar inzicht te krijgen in de invloed van het seksueel geweld op het ouderschap. Ziet moeder zichzelf bijvoorbeeld als schuldig of als slachtoffer? Twijfelt ze of ze door gemengde gevoelens voor het kind ooit een goede moeder voor haar kind zal kunnen zijn? Inzicht in de gedachten en gevoelens die het ouderschap ten goede komen of ondermijnen is vaak een eerste stap voor moeders in het begrijpen dat zij keuzes heeft in hoe ze kijkt naar haar kind en naar zichzelf. Dit inzicht opent de deur naar nieuwe keuzemogelijkheden.

Een kind geboren uit seksueel geweld kan tegenstrijdige gevoelens oproepen bij moeders. Dit kan zeker voorkomen wanneer moeders geen mogelijkheid hebben gehad een beslissing te nemen over het al of niet behouden van het kind. Het kind kan gezien worden als dader en als slachtoffer tegelijk. Tederheid en vijandigheid, acceptatie en afwijzing kunnen wisselend aanwezig zijn en kunnen leiden tot inconsistent ouderschap, met risico’s op een onveilige of gedesorganiseerde gehechtheid. Wanneer de behandelaar de tegenstrijdige gevoelens van de moeders begrijpt, accepteert en ook benadrukt dat dit heel begrijpelijk is en vaak voorkomt, wordt een veilige ruimte gecreëerd voor het verder verkennen van de ambivalentie. Wat zijn de leuke momenten met het kind en op welke momenten ervaart zij negatieve gevoelens ten opzichte van kind. Wat doet ze dan? Hoe ervaart het kind de veranderde houding van moeder? In deze sfeer kunnen de angsten en twijfels van moeder rond het ouderschap en haar zorgen over de toekomst van haar kind gedeeld worden. Tegelijkertijd wordt het zelfvertrouwen van de moeder versterkt door het valideren van haar inzet en de positieve interactiemomenten tussen haar en haar kind.

Wanneer het kind pijnlijke herinneringen oproept bij moeder en zij in het kind de dader blijft zien, leidt dat vaak tot negatieve gevoelens voor het kind. Een van de doelen van behandeling is de op het kind geprojecteerde beelden van de vader te leren scheiden van moeders representatie van het kind zelf. Dit kan een onderdeel zijn van een individuele traumabehandeling en ook van ouder-kind gerichte interventies. Herkennen welke kenmerken of gedragingen van het kind triggers zijn, die aan het seksueel geweld en de dader doen denken, helpen moeder een betere controle over haar gedachten en gevoelens te krijgen. Hoe beter het de moeder lukt haar kind rustig te observeren, met het kind te spelen, en de eigenschappen van het kind zelf te ontdekken, hoe beter ze het kind leert kennen, te differentiëren van de vader en te accepteren.

Moeders met een kind geboren uit seksueel geweld worden geconfronteerd met de vragen van het kind naar wie of waar hun vader is. Dat begint soms al heel jong, bij ongeveer 3 tot 4 jaar en komt op verschillende leeftijden terug. Het kind heeft recht te weten wie de vader is en soms hebben moeders daar begrip voor. Maar veel moeders weten niet wat ze kunnen antwoorden. Ze schamen zich te vertellen wat er is gebeurd, zijn bang dat hun kind hen afwijst, of willen het kind beschermen tegen het harde van de waarheid. Daarom wordt het onderwerp vaak vermeden of wordt kinderen bijvoorbeeld verboden er nog naar te vragen. Kinderen kunnen ook ophouden met vragen stellen als ze de emotionele of afwijzende reactie van hun moeder zien. Dat de vragen niet meer worden gesteld betekent niet dat ze er niet zijn. Het gebeurt ook dat moeders een verhaal verzinnen: vader is op reis in een ver land, hij is verdwenen tijdens de oorlog of iets vergelijkbaars.

De behandeling richt zich op een gedeeld begrijpen van de redenen die moeder tegenhouden om haar kind over de vader te vertellen. En te verkennen hoe moeder de voor en nadelen van onthulling ziet. Vervolgens kan uitgewerkt worden wat bij de leeftijd van het kind passende keuzes zijn, die tegelijk cultureel en contextueel aanvaardbaar zijn. De hulpverlener kan ondersteunen bij de constructie van een narratief voor het kind, bijvoorbeeld samen een boekje maken voor het kind (3). In een groepsbehandeling van moeders met kinderen geboren uit seksueel geweld kunnen moeders elkaar helpen het beste evenwicht tussen onthullen en verzwijgen te vinden (4). Eerste vereiste is dat de moeder zich comfortabel voelt bij het verhaal dat gemaakt wordt. Daarnaast kan steun bij het vertellen of lezen van het boekje erg waardevol zijn. De hulpverlener kan samen met moeder inschatten wat een goed moment is het kind over zijn herkomst te vertellen. Soms is een eerste afronding van een traumabehandeling voor moeder bijvoorbeeld belangrijk voordat zij in enige rust met haar kind over dit onderwerp kan praten. De onthulling, kan bij het kind veel vragen oproepen. (5). Aandacht en ondersteuning voor het kind en jongere, moeder en kind samen, is een onderdeel van behandeling.

Lees het verhaal: Het sprookje van de steen en de bloem

Sommige moeders slagen erin het kind vanaf de zwangerschap of kort na geboorte te accepteren. Anderen vertellen, dat ze in de eerste dagen na de geboorte van het kind niet in staat waren naar het kind te kijken of het aan te raken. Later hebben ze een goede relatie met het kind kunnen opbouwen. Soms blijven moeders twijfelen of ze voldoende kunnen geven aan hun kind, opdat het zich goed kan ontwikkelen. Ze blijven overwegen het kind af te staan, of voor ‘parttime’ ouderschap te kiezen om zo het kind betere kansen voor ontwikkeling te geven.

Tijdens de behandeling is het belangrijk voldoende tijd te nemen voor het overwegen van alle mogelijkheden tot moeder een beslissing kan nemen die in het belang van haar en haar kind is. Wanneer de behandelaar bereid is alle gedachten van moeder zonder oordeel aan te horen wordt een sfeer gecreëerd waarin moeders hun keuzes rustig kunnen overwegen. Te eenzijdig richten op moederschap terwijl de moeder dit eigenlijk niet wil kan maken dat er te weinig aandacht is voor de ontwikkelingsbehoeften van het kind. Nadenken over wat het kind nodig heeft en wie dat nog meer kan bieden, of misschien wel in plaats van de moeder, is óók een goede manier om het ouderschap vorm te geven.

Naast de relatie tussen moeder en kind is het essentieel te verkennen of er sprake is van isolement, stigmatisering en/of uitsluiting door de omgeving. Bij moeders die een kind kregen uit seksueel geweld komen meerdere invloeden samen die kunnen leiden tot sociaal isolement. Enerzijds vermindert de traumatisering het vertrouwen in anderen, wat kan leiden tot terugtrekken uit sociaal verkeer. Anderzijds kan het moederschap of het kind gevoelens van schaamte teweegbrengen, wat maakt dat moeders contact vermijden, vaak ook om vragen van anderen over hun kind te vermijden. Tot slot beperkt het alleenstaand ouderschap de mogelijkheden om contact te leggen. Wat zij eerder deden om mensen te zien is nu niet of veel minder vaak mogelijk.

Omdat sociale steun een belangrijke rol speelt in het herstel van traumagerelateerde problematiek is het belangrijk hier aandacht aan te besteden. Het in kaart brengen van het sociale netwerk wat kan een begin zijn voor verdere interventies. Hierbij wordt in kaart gebracht welke steun moeder nodig heeft en welke hulp en ondersteuning zij al krijgt. Ook kan het wenselijk zijn een gedeelte van de behandeling in groepsverband te doen, of aanvullend op de behandeling een groep te zoeken waar moeder in kan participeren.

Inzet van praktische hulp, die moeder daadwerkelijk ontlast, is tenslotte van grote waarde.